Gleba organiczna – Gleba Roku 2024

Gleba organiczna – Gleba Roku 2024

Gleba w powszechnej świadomości kojarzy się głównie ze sferą działalności rolnika. To skojarzenie jest słuszne, ponieważ kluczową rolą gleb jest produkcja żywności. Należy jednak pamiętać, że gleba to również bardzo ważny element środowiska naturalnego. Wiedza społeczeństwa o różnorodności gleb oraz ich funkcjach użytkowych i środowiskowych jest niewielka. Zachodzące na naszych oczach niekorzystne zmiany klimatyczne powodują konieczność tworzenia programów ochronny zasobów wodnych, bioróżnorodności oraz klimatu. We wszystkich tych działaniach gleba stanowi bardzo ważny i niezbędny element. Gleba, tak samo jak, wody, bioróżnorodność i klimat, powinna podlegać szczególnej ochronie.

Najważniejsze informacje o glebie można podsumować w kilku punktach:

• W glebie produkowana jest zdecydowana większość (ponad 90%) żywności dla ludzi i zwierząt. Gleba odgrywa zatem ogromną rolę w zapewnieniu dostępu do produktów żywnościowych, co ma fundamentalne znaczenia dla gospodarki i funkcjonowania społeczeństw ludzkich.
• W glebie akumulowana jest materia organiczna, która zawiera węgiel organiczny. Dzięki zdolności do akumulacji węgla organicznego gleba stanowi niezwykle ważne ogniwo w obiegu węgla w przyrodzie. Gleba ma zatem wpływ na emisję lub sekwestrację gazów cieplarnianych (m.in. dwutlenku węgla), a tym samym wpływa na klimat naszej planety.
• Gleba jest środowiskiem życia niezliczonych gatunków organizmów i mikroorganizmów. Bioróżnorodność gleb nie została do tej pory dostatecznie dobrze poznana. Niszczenie gleb wskutek nieprawidłowego gospodarowania glebami (co wynika m.in. z powodu zbyt małej wiedzy nt. gleb) powoduje niszczenie bioróżnorodności środowiska.
• Gleba jest nieodnawialnym zasobem przyrody. Raz zniszczona (np. wskutek zabudowy lub zanieczyszczenia) nie odnowi się w ogóle lub będą musiały minąć setki lub tysiące lat, aby gleba samoczynnie się odnowiła.

Program „Gleba roku”

W celu poszerzenia świadomości społeczeństwa na temat roli gleb w życiu człowieka i w środowisku, w 2018 roku Polskie Towarzystwo Gleboznawcze zainicjowano program „Gleba roku”. Od tego czasu, rokrocznie wybierana jest gleba, na której członkowie Towarzystwa chcieliby, aby skupiała się szczególna uwaga. Wyboru „Gleby roku” dokonują członkowie ponad dwudziestoosobowej Komisji Genezy, Klasyfikacji i Kartografii Gleb Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, w skład, której wchodzą przedstawiciele wszystkich większych ośrodków akademickich Polski, podmiotów związanych z Lasami Państwowymi oraz środowiska klasyfikatorów gruntów rolnych.

Program „Gleba roku” obejmuje zarówno działania naukowe, edukacyjne jak i popularyzatorskie. Cele naukowe są realizowane głównie na sympozjach naukowych połączonych z sesjami terenowymi. Każdego roku wydawany jest także zeszyt czasopisma Soil Science Annual dedykowany „Glebie roku”. Działania edukacyjne i popularyzatorskie obejmują np. przygotowanie logo „Gleby roku”, plakatów i kalendarza ściennego, które dostępne są na stronie http://ptg.sggw.pl/ (zakładka „Gleba roku”). Organizowane są również specjalne wykłady i prezentacje dla różnych grup słuchaczy. Ważną rolę odgrywa w tym Centrum Edukacji Gleboznawczej – Muzeum Gleb, działające od roku 2012 w Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie (więcej informacji na stronie: https://muzeumgleb.pl/).

Wybór „Gleby roku” jest zawsze podyktowany istotnymi funkcjami, jakie pełnią one zarówno w gospodarce, jak środowisku. Komisja Genezy, Klasyfikacji i Kartografii Gleb, Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego na glebę roku 2024 wybrała Glebę Organiczną. Informacje i materiały do pobrania dotyczące Gleby roku 2024 znajdują się na stronie http://ptg.sggw.pl/gleba-organiczna-gleba-roku-2024/.

Gleby organiczne

Gleby organiczne stanowią bardzo zróżnicowaną grupę gleb. Są to gleby zbudowane są z materiałów zawierających ≥12% węgla organicznego, do których zaliczamy torfy, gytie organiczne, muły oraz ściółki leśne i łąkowe. Specyficzne właściwości tych gleb, przede wszystkim wysoka zawartość węgla organicznego, niska gęstość objętościowa oraz duża porowatość, decydują o ich odrębności od gleb mineralnych. W Systematyce gleb Polski wyróżniamy 4 główne typy gleb organicznych, tj. gleby torfowe, gleby murszowe, gleby limnowe oraz gleby ściółkowe. W glebach torfowych materia organiczna pochodzi głównie z obumarłych roślin torfotwórczych. W glebach limnowych (gytiowych lub mułowych) geneza materiałów glebowych związana jest z procesami sedymentacji zawieszonych lub rozpuszczonych w wodzie substancji. W glebach ściółkowych materia organiczna pochodzenia miejscowego (szczątki roślinności leśnej lub łąkowej) jest akumulowana w warunkach dobrego natlenienia (aeracji). Gleby murszowe tworzą się z gleb torfowych lub limnowych wskutek ich osuszenia i przekształcenia w warunkach tlenowych.

Gleby organiczne zajmują ok. 5% powierzchni Polski. Występują przede wszystkim w bezodpływowych zagłębieniach terenu oraz dolinach rzek, tworząc pokrywę glebową torfowisk (głównie torfowisk niskich) i gytiowisk. Natomiast gleb ściółkowe występują na obszarach górskich (wychodnie litych skał lub pokrywy blokowe) oraz na niżu i na wyżynach, w miejscach stałej akumulacji zwiewanej lub zmywanej ściółki. W Polsce wśród gleb organicznych największą powierzchnię zajmują gleby torfowe i murszowe, a pozostałe typy występują lokalnie na niewielkich powierzchniach.

Gleby organiczne z powodu zgromadzonych w nich ogromnych zasobów wody, węgla i biogenów pełnią szereg ważnych funkcji środowiskowych. Uznawane są za największy naturalny lądowy rezerwuar węgla organicznego, o kluczowym znaczeniu w obliczu zmian klimatu. Torfowiska są najbardziej skutecznym elementem środowiska gromadzącym węgiel, który dzięki temu nie przedostaje się do atmosfery w postaci dwutlenku węgla i metanu (podstawowych gazów cieplarnianych). Torfowiska zajmując na ziemi około 10 razy mniejszą powierzchnię od lasów są w stanie powstrzymać przed przedostaniem się do atmosfery dwukrotnie więcej związków węgla.

Niestety gleby organiczne podatne są na przekształcenia pod wpływem odwodnienia, które radykalnie zmieniają ich właściwości. W wyniku rozkładu (mineralizacji) materii organicznej do atmosfery uwalnia się dwutlenek węgla, a do wód gruntowych i powierzchniowych przenika m.in. azot i fosfor powodując ich eutrofizację. Osuszone torfowiska stanowiące zaledwie ok 5% obszarów rolniczych w Polsce emitują więcej gazów cieplarnianych niż wszystkie pozostałe źródła rolnicze razem wzięte. Wysuszone gleby organiczne stanowią 85% powierzchni wszystkich gleb organicznych i emitują, co roku 35 milinów ton ekwiwalentu dwutlenku węgla, czyli ponad 10% całej rocznej emisji Polski. Stąd wynika ogromna potrzeba ochrony nieodwodnionych gleb organicznych i racjonalnego użytkowania tych już odwodnionych.

Trzeba także pamiętać, że torfowiska z glebami organicznymi stanowią cenne siedliska roślin i zwierząt, często objęte różnymi formami ochrony (np. parki narodowe, rezerwaty przyrody).

Dawniej gleby organiczne były wykorzystywane przez człowieka jak surowiec energetyczny (torf pochodzący z torfowisk pozyskiwano na opał). Gleby te po odwodnieniu trofowisk użytkowano jako łąki i pola orne. Obecnie użytkowaniu rolniczemu podlegają głównie gleby torfowe i murszowe torfowisk niskich, a w niewielkim stopniu gleby gytiowe i mułowe.

Członkowie Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego