Entomologia w kryminalistyce i sprawach sądowych

Panie Profesorze, w jaki sposób entomologia wykorzystywana jest w kryminalistyce i sprawach sądowych?

Entomologia sądowa to dziedzina nauki, która wykorzystuje wiedzę o owadach i innych stawonogach do rozwiązywania spraw kryminalnych i sądowych. Kojarzy się głównie ze sprawami kryminalnymi, w których badanie zgrupowań owadów lub etapu rozwoju osobników różnych gatunków może pomóc w ustaleniu sprawcy zbrodni lub przyczyny śmierci ofiary. Jednakże entomologia sądowa obejmuje również badania owadów w sprawach dotyczących zaniedbań i nadużyć, na przykład doprowadzenia do zanieczyszczenia żywności czy skażenia środowiska. Dlatego też, entomologia sądowa dzieli się na trzy poddziedziny: entomologię miejską, entomologię produktów przechowywanych i entomologię medyczno-sądową/medyczno-kryminalną. Główne obszary zastosowania entomologii w kryminalistyce to: określenie czasu zgonu (post-mortem interval /PMI/), określenie miejsca śmierci, analiza warunków środowiskowych w czasie śmierci, wykrywanie zatruć, a czasem nawet identyfikacja ofiar.

Na jakim etapie rozkładu zwłok pojawiają się owady? Czy możemy dokładnie oszacować na podstawie ich pojawienia się, kiedy nastąpiła śmierć?

Owady pojawiają się na zwłokach na bardzo wczesnym etapie ich rozkładu. Ich obecność i rozwój są kluczowymi elementami w określaniu post-mortem interval (PMI), czyli czasu jaki upłynął od śmierci. Na pierwszym etapie rozkładu zwłok, w tzw. fazie świeżej pojawiają się muchówki z rodziny plujkowatych – pojawiają się na ciele niemal natychmiast po śmierci. Samice składają wówczas jaja (w otworach ciała takich jak: usta, nos, oczy, rany), z których wylęgają się larwy żerujące potem na zwłokach. Obecność poszczególnych stadiów rozwojowych tych muchówek jest kluczowa do oszacowania PMI. W kolejnym etapie rozkładu ciała – fazie wzdęcia, który rozpoczyna się od kilku do kilkunastu dni po śmierci, do muchówek z rodziny plujkowatych dołączają muchówki z rodziny ścierwicowatych. Na tym etapie pojawiają się także chrząszcze z rodziny omarlicowatych, a także kusakowatych. Na trzecim etapie rozkładu – etapie gnicia, maleje liczebność larw muchówek, a pojawiają się chrząszcze drapieżne oraz padlinożerne z gatunku kusakowatych i gnilikowatych. Żerują one na pozostałościach ciała i larwach muchówek. Po przejściu zwłok w etap suchej zgnilizny zaczynają dominować chrząszcze z rodziny skórkowatych i żukowatych, których nieliczne osobniki żerują na szczątkach w fazie szkieletowej.

Dzięki obecności gatunków typowych dla poszczególnych faz oraz znajomości ich biologii można w przybliżeniu ustalić moment, w którym nastąpiła śmierć ofiary. Można więc stwierdzić, że stawonogi obecne na zwłokach pozwalają na precyzyjne oszacowanie czasu zgonu na podstawie obecności i stanu rozwoju owadów, zwłaszcza w pierwszych tygodniach po śmierci. Dokładność tego szacowania zależy jednak od wielu zmiennych, w tym gatunków owadów, warunków środowiskowych oraz dostępności ciała dla kolonizujących je owadów.

Dokładnie, które owady pojawiają się na zwłokach? I dlaczego akurat te?

Różne grupy owadów pojawiają się w określonych fazach rozkładu ciała, przyciągane specyficznymi warunkami i substancjami wydzielanymi przez zwłoki. Są to głównie muchówki ze wspomnianych już rodzin: plujkowate, ścierwicowate, czy muchowate (jak mucha domowa), a także chrząszcze z rodziny: omarlicowatych, gnilikowatych, skórnikowatych czy kusakowatych. Są to w większości gatunki padlinożerne, dla których zwłoki to źródło pożywienia oraz miejsce rozwoju. Duża liczebność larw padlinożerców przyciąga z kolei gatunki drapieżne, które chętnie korzystają z dodatku pożywienia. Wśród stawonogów zasiedlających zwłoki mogą pojawiać się również błonkówki takie jak mrówki czy osy, które jako drapieżcy i padlinożercy znajdują tu również źródła pokarmu. Owady pojawiające się na zwłokach są kluczowym elementem procesu rozkładu. Każda grupa owadów jest przyciągana przez specyficzne etapy rozkładu ciała i warunki środowiskowe, co umożliwia (tak jak wspomniałem wcześniej) oszacowanie czasu zgonu i warunków, w jakich ciało się znajdowało.

Jak duże jest niebezpieczeństwo przeniesienia chorób przez takie owady? Czy powinniśmy się niepokoić?

Owady, które kolonizują zwłoki mogą potencjalnie przenosić choroby, jednak nie każde spotkanie z nimi stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia człowieka. Wiele z tych owadów, szczególnie muchówki i chrząszcze, ma zdolność przenoszenia patogenów, ale ich zagrożenie zależy od kontekstu, częstotliwości kontaktu z ludźmi oraz warunków higienicznych. Możemy więc stwierdzić, że choć owady kolonizujące zwłoki mogą przenosić patogeny i stanowić zagrożenie dla zdrowia, to nie każde ich spotkanie jest groźne. Większość tych owadów, takich jak muchówki i chrząszcze, można spotkać na co dzień, zwłaszcza w środowiskach o złej higienie lub w miejscach, gdzie obecne są rozkładające się resztki organiczne. Dbanie o czystość, odpowiednie przechowywanie żywności i ograniczenie dostępu owadów do odpadów znacznie zmniejsza ryzyko przenoszenia chorób. Owady te nie żerują wyłącznie na zwłokach, ale wykorzystują różne nisze ekologiczne, w tym gnijące materiały i resztki organiczne.

W jaki sposób zabezpieczane są ślady entomologiczne w kryminalistyce i sprawach sądowych? W jaki sposób są przechowywane? Jak długo nadają się do wykorzystania w badaniach? I co się potem z nimi dzieje?

Zabezpieczenie i przechowywanie śladów entomologicznych w kryminalistyce jest kluczowe dla analizy i ustalenia czasu zgonu lub innych okoliczności związanych ze sprawą. Proces ten musi być dokładny, aby zapewnić, że owady i ich stadia rozwojowe (jaja, larwy, poczwarki, dorosłe owady) będą nadawały się do dalszych badań.

Proces zbierania owadów na miejscu zbrodni musi być przeprowadzony w sposób metodyczny, aby zabezpieczyć zarówno owady obecne na ciele ofiary, jak i te znajdujące się wokół zwłok. Podstawą jest dokumentacja miejsca i warunków. Przed rozpoczęciem zbierania owadów, śledczy dokumentują warunki miejsca zbrodni (temperaturę, wilgotność, pozycję ciała, nasłonecznienie), które mają wpływ na rozwój owadów. Następnie przystępuje się do zbierania owadów, zarówno bezpośrednio z ciała jak i z otaczającego środowiska. Ważne jest zabezpieczenie próbek z różnych części ciała (oczy, usta, rany), ponieważ różne owady mogą kolonizować różne miejsca. Ponadto zbiera się zarówno dorosłe owady, jak i ich wcześniejsze stadia – jaja, larwy i poczwarki. Każde stadium dostarcza cennych informacji, ponieważ rozwój owadów jest zależny od warunków środowiskowych i może pomóc w ustaleniu czasu zgonu.

Po zebraniu, owady muszą być odpowiednio zabezpieczone, aby zachować ich przydatność do analizy entomologicznej. Dorosłe owady są zwykle przechowywane w pojemnikach z otworami wentylacyjnymi lub w fiolkach z alkoholem, co zapobiega ich rozkładowi i utrzymuje je w odpowiednim stanie do analizy. Część larw umieszcza się w alkoholu (70–80%) natychmiast po zebraniu, aby zatrzymać ich rozwój i umożliwić późniejsze badania morfologiczne oraz DNA. Część larw jest hodowana w kontrolowanych warunkach (zwykle w specjalnych pojemnikach z mięsem lub tkankami), aby mogły przejść przez kolejne stadia rozwojowe do postaci dorosłej. To pozwala zidentyfikować gatunki na podstawie wyglądu dorosłego osobnika. Poczwarki są również zbierane i mogą być hodowane do osiągnięcia stadium dorosłego lub przechowywane w alkoholu, podobnie jak larwy.

Przechowywanie zabezpieczonych próbek zależy od ich późniejszego przeznaczenia. Owady muszą być przechowywane w odpowiednich warunkach, aby zapobiec rozkładowi lub wysuszeniu materiału genetycznego. Próbki zebrane do alkoholu przechowuje się w szczelnych probówkach. Najlepiej w ciemnym i chłodnym miejscu, aby uniknąć parowania alkoholu i degradacji DNA. Ponadto, próbki przeznaczone do badania DNA mogą być przechowywane w niskiej temperaturze (-80°C) przez dziesiątki lat. Owady przeznaczone do hodowli, przechowuje się natomiast w pojemnikach hodowlanych w temperaturze pokojowej lub w inkubatorach, które symulują warunki środowiskowe panujące w momencie znalezienia ciała.

Po zakończeniu analiz, ślady entomologiczne mogą być przechowywane w laboratoriach kryminalistycznych jako materiał dowodowy. Mogą być ponownie analizowane, jeśli pojawią się nowe technologie lub w przypadku apelacji w procesach sądowych. W niektórych przypadkach, jeśli przepisy prawne na to pozwalają, próbki mogą zostać zniszczone po zakończeniu sprawy i zamknięciu śledztwa.

Jaka jest przyszłość entomologii kryminalistycznej i sądowej?

Przyszłość entomologii sądowej wydaje się bardzo obiecująca, szczególnie dzięki postępowi w technologiach badawczych i coraz szerszemu uznaniu tej dziedziny, jako cennego narzędzia kryminalistycznego. Bardzo istotny jest tu rozwój nowych technologii w badaniach genetycznych i chemicznych, które mogą znacznie poszerzyć możliwości entomologii sądowej. Ponadto duże szanse rozwoju można wiązać z wykorzystaniem sztucznej inteligencji do modelowania cyklu życiowego owadów rozwijających się na zwłokach oraz tworzeniem globalnych baz danych owadów żerujących na zwłokach, ich cykli życiowych w różnych strefach klimatycznych, a także standaryzacji procedur dotyczących zbierania, przechowywania i analizowania śladów entomologicznych. To ułatwi porównywanie wyników z różnych krajów i regionów oraz podniesie jakość dowodów sądowych. Można przypuszczać, że entomologia sądowa będzie odgrywać coraz większą rolę, zwłaszcza w przypadkach, w których inne metody ustalenia czasu czy miejsca zgonu zawodzą. Oczywiście, entomolodzy nie zastąpią śledczych w zbieraniu i analizie dowodów, a także sędziów w ich ocenie. Natomiast, analizy spraw kryminalnych wskazują, że w niektórych przypadkach może to być doskonałe narzędzie, które może wskazywać właściwy trop w wykrywaniu sprawców przestępstw.

Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiała: Anita Kruk, Biuro Promocji SGGW